Hooglandsekerk
Hooglandsekerk,
Nieuwstraat 20
- 1955 -
foto: Henk Spek
Er is heel weinig bronnenmateriaal over de bouw. In 1280 zou men begonnen zijn met de bouw van een houten kapel op het Hoge Land en in 1315 zou de kerk zijn ingewijd, als bijkerk van de parochiekerk in Leiderdorp. Het Hoge Land was de zandplaat tussen de twee Rijnarmen, ofwel het Waardeiland. Daarvan behoorde maar een heel klein stukje bij Leiden. Dat was het driehoekje waar de burcht op stond. Het gebied oostelijk van de burggracht hoorde bij Leiderdorp. De bewoners van het Hoge Land moesten eigenlijk naar de kerk in Leiderdorp gaan, maar ze gaven de voorkeur aan de Pieterskerk die veel dichterbij was. Met de bijkerk, gewijd aan Sint Pancras op het Hoge Land werd dit probleem opgelost. Later werd dit een zelfstandige parochiekerk. De naam Sint Pancras is na de reformatie in onbruik geraakt. Vanaf de zeventiende eeuw sprak men van de Hooglandse kerk.
Bouwstadia van de Hooglandsekerk
tekening: J.W.C. Postel
In het midden van de veertiende eeuw is de bakstenen toren gebouwd, die er nog steeds staat. De toren is later verhoogd en heeft een nieuwe houten spits gekregen. In 1377 is men begonnen met het vergroten van de kerk die nu in steen werd uitgevoerd. Het dak van de kooromgang kwam rond 1472 gereed. Enkele jaren later was ook de kap van het koor gerealiseerd. Daarna volgde eerst het zuidelijk en daarna het noordelijk transept. Aan het eind van de vijftiende eeuw is men begonnen de met het schip, maar dat werk strandde midden zestiende eeuw door geldgebrek. In deze fase is de bouw blijven steken. Men had nog de hoop dat dat er later verder gebouwd zou worden, maar dat is niet gebeurd.
Voor de hogere gedeelten waren luchtbogen gepland, maar die zijn er nooit gekomen. Ze waren nodig geweest als er stenen gewelven waren gebouwd. In de negentiende eeuw zijn er houten stergewelven gemaakt.
Op 7 juli 1572 werden alle kerken gesloten. Alles wat herinnerde aan de katholieke eredienst en nog niet was vernield door de beeldenstormers werd uit de kerk gesloopt. Het gebrandschilderde glas werd vervangen door transparant glas. Op 25 juli 1574 werd de eerste protestantse dienst in de Hooglandse kerk gehouden.
Na de reformatie is er bijna niets meer aan de kerk toegevoegd. De kerkhuizen dateren uit de 16e eeuw. Dit was een belangrijke bron van inkomsten. In de periode 1665-1666 is er in de gevelrij van de kerkhuizen aan de westkant voor de toren nog een nieuw kerkportaal gebouwd in gotische stijl.
Door de buskruitramp van 1807 was de kerk zo zwaar beschadigd dat er serieus aan is gedacht om het gebouw te slopen.
De eerste grote restauratie vond plaats in de tweede helft van de 19e eeuw (plm 1889-1905). De overheersende gedachte was toen om de kerk zoveel mogelijk terug te restaureren naar de oorspronkelijke middeleeuwse toestand. Er werden enkele kerkhuisjes afgebroken, maar begin twintigste eeuw begon men daar anders over te denken en werd de monumentale waarde ervan ingezien.
De tweede restauratie vond plaats in de periode 1954-1979.
Bij de Hooglandse kerk is meer nog dan bij de Pieterskerk te zien dat het gebouw niet af is. Het schip dat een heel eind in de richting van de Nieuwe Rijn had moeten komen is nooit gebouwd. Op die plek staat nog altijd het voorste deel van het 14e-eeuwse kerkje en aan het afgesneden dak is goed te zien hoe men verder had willen bouwen.
De Hooglandse kerk wordt ook wel de kathedraal van licht genoemd. De grote ramen zorgen voor veel lichtinval, maar ook het feit dat alles binnen wit is, speelt een grote rol. Het is daardoor een heel ander gebouw dan de Pieterskerk, waar de wanden in schoonmetselwerk ertoe bijdragen dat het een somber hol is in vergelijking met de Hooglandse kerk.
Het gebouw heeft tot op de dag van vandaag een kerkelijke functie. De gebruikers zijn de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) en de Leidse Studentenekklesia.
 - 2023 - De westgevel |
 - 2023 - het zuidelijk transept |